Armenia

opracowały Katarzyna Kuncewicz-Jurek, Maryla Zielińska
26 lipca, poniedziałek [63 km]

Trasa: granica GE/AM Sadachlo/Bagrataszen – skrzyżowanie z drogą H-26 na Nojemberian (9.4) – Ajrum (11.5) – Sznogh (20) – zakręt do Achtali (25.7-32.2) – zakręt do Hachpat (42.3-52.3) – Aławerdy (most Tamary 56.7) – zakręt do Sanahi (58.3) – Sanahin (63)
asfalt, [+1440/-1172]
Do klasztoru w Achtali należy zjechać z głównej drogi przez most 6.4 km (125 m w górę).
Do klasztoru Hachpat należy zjechać z głównej drogi 10 km (różnica wzniesień 250 m).

Nocleg: w Sanahin, w namiotach wokół szkoły im. Mikojana (obok muzeum Mikojanów).
GPS: N41 05 26.1 E44 39 59.5
Aby uniknąć ostrego podjazdu pod górę (220 m w górę), można skorzystać z kolejki linowej, która znajduje się na końcu Alwaredi, blisko Sanahin. Za mostem Tamary skręcamy w lewo, przejeżdżamy pod torami kolejowymi, blisko kościoła, wśród zabudowań kopalni znajduje się dolna stacja (N41 06 02.4 E44 39 18.8) – ok. 800 m od mostu. Działa w godzinach dostosowanych do pracy kopalni: 7:15-10:00, 11:00-14:00, 15:00-19:30, 23:15-24:30. Wagonik zabiera 10 osób (rower liczony jest jak jedna osoba), bilet kosztuje 70 AMD.
Od górnej stacji kierujemy się na prawo, po ok. 100 m na lewo, dojeżdżamy do rynku, skręcamy w lewo, na końcu ulicy zobaczymy drogowskazy do muzeum Mikojanów i do klasztoru Sanahin – ok. 1,5 km.

Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Kanion Debedu
Rzeka płynie wśród stromych zalesionych wzgórz, tworząc malowniczy kanion. Droga wije się nad rzeką i wysoko po zboczach, przez tunele, obok biegnie linia kolejowa z Erywania do Gruzji.

Sznogh
We wśni odnaleziono ślady prac w metalu od czasów antycznych. Muzeum Etnograficzne, zamek Kajcon prawdopodobnie zbudowany w IX w. na starszych fundamentach, zrujnowany jednonawowy kościół. Z XIX w. z kaplica Terunakan z XIII w.

Achtala
N41 09 05.8 E44 45 49.3
XIII-wieczny kompleks klasztorny z pięknym wystrojem rzeźbiarskim i freskami, otoczony grubymi murami.

Hachpat (orm. Հաղպատ)
GPS: 41 05.62n x 044 42.69e
Kompleks klasztorny z X-XIII, z okresu świetności dynastii Kiurikian, otoczony murem, składający się m.in. z czterech cerkwi, biblioteki oraz licznych płaskorzeźbionych płyt kamiennych zwanych chaczkarami. Największą świątynią w kompleksie była Nyszan, w której wnętrzu zachowały się freski z XIII w., a fasadę zdobi rzeźbiarska dekoracja. Miejscowe skryptorium i biblioteka odgrywały ważną rolę w ówczesnej kulturze. W zbiorach zachowały się cenne zabytki piśmiennictwa oraz sztuki iluminatorskiej, m.in. tzw. ewangeliarz z Hachpat, zawierający scenę wjazdu Jezusa do Jerozolimy, z wyjątkowo realistycznie przedstawionym wyglądem miasta i mieszkańców. W 1996 Hachpat został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Wraz z pobliskim klasztorem Sanahin stanowią przykład najwyższego rozkwitu armeńskiej architektury sakralnej, będącej połączeniem elementów stylu Bizancjum oraz budownictwa tradycyjnego w tej części Kaukazu.

Aławerdy (orm. Ալավերդի – czerwony kamień, po turecku – „Allach dał”)
Obydwa znaczenia odnoszą się do znajdujących się tu złóż miedzi. Spokojne górnicze miasteczko w prowincji Lori, nad rzeką Debed. Kopalnie miedzi zbudowano tu w 1780 roku. Wtedy też sprowadzono Greków do pracy, stąd ich potomkowie wśród obecnych mieszkańców. Wielu z nich wyjechało po ogłoszeniu przez Armenie niepodległości. Kopalnie po rozpadzie ZSRR podupadły, obecnie odradzają się jako Armenian Copper Program. W 2003 mieszkało tu ok. 27 tys. osób.

Znajduje się tu katedra z pierwszej połowy XI w. i kamienny most królowej Tamary z XII w. (1 km od przystanku autobusowego, (N41 05 57.8 E44 39 27.5), z czasów gdy prowincja należały do królestwa Gruzji. Most zdobią cztery dzikie koty/lwy, legenda głosi, że ożyją, gdy przejdzie przez niego prawdziwy mężczyzna. Konstrukcja dostosowuje się do terenu, prawa strona jest pozioma, lewa tarasowo schodzi do rzeki. Jeszcze 30 lat temu był w użytku.

Sanahin (orm. Սանահին)
N41 05 15.9 E44 39 56.6
Administracyjnie część Aławerdy. Miejscowość jest znana z X-wiecznego kompleksu klasztornego, wpisanego w 2000 na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Klasztor słynął ze szkoły miniatorskiej i kaligraficznej. W tej miejscowości urodzili się: wybitny poeta ormiański XVIII w. Sajat-Nowa (mieszkał i pracował w Hachpat), bracia Mikojan – Anastas (działacz komunistyczny) i Artion (konstruktor samolotu wojskowego MiG. Mieści się tu ich muzeum, godz. 11-17, 100 AMD. GPS: N41 05 24, E44 40 01

27 lipca, wtorek [61 km albo 36 km]

Trasa:
dłuższa: Sanahin – skręt do Odzun (8.5) – kościół w Odzun (14.3) – Ajgehat (20) – Arewacagh (23.8) – Dzoragjugh – Dysegh (44) – Marc (51) – pole biwakowe przed Lorut (61)
główna droga asfalt, pozostałe zniszczony asfalt lub szuter; [+1236/-909]
krótka: Sanahin  – skręt do Odzun (8.5) – Kobajr (17) – Tumanian (18) – skręt do Lorut (20.2) – Marc (27) – pole biwakowe przed Lorut (36)
18 km asfalt, później szuter
[+754/- 453]

Ze szkoły zjeżdżamy na dół do głównej drogi, jedziemy przez most w lewo w kierunku Wanadzor, za Tumanianem zjeżdżamy z głównej drogi w lewo, kończy się asfalt, zaczyna się droga gruntowa przez las, wzdłuż rzeki.
Żeby zwiedzić kościół w Odzun, należy zjechać z głównej drogi w prawo, jechać kilka kilometrów w górę, w miasteczku na rondzie skręcić w prawo. Żeby nie wracać do głównej drogi, trzeba jechać górą płaskowyżu.
Żeby zwiedzić Kobajr należy skręcić z głównej drogi w prawo za stacją kolejową Kobajr, zostawić rower i wspiąć się dróżką ze schodkami (ok. 20 min.)

Nocleg: miejsce kempingowe przed wioską Lorut, przed skrętem na Ahnidzor, po prawej stronie drogi nad rzeką; GPS: N40 54 58.7 E44 46 36.1

Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Odzun (arm. Օձուն)
GPS: N41 03 03.2 E44 36 54.9
Miejscowość na brzegu Debedu znana ze średniowiecznej bazyliki. Jest to kościół z VII w., wg tradycji zbudowany przez katolikosa Jowana, który się tu urodził. Budowla trójnawowa, na ścianach wewnętrznych i zewnętrznych zachowały się płaskorzeźby. Od południa przylega do kościoła arkadowy krużganek, podobny kiedyś znajdował się od północy. Krużganek z zachodu ma ślepą fasadę z łukowatym wejściem pośrodku. Nieco na północ stoi duży pomnik nagrobny z VII w. z dwoma arkadowymi obeliskami, z piękną ornamentyką roślinną i geometryczną oraz płaskorzeźbionymi postaciami.
Na końcu wsi zrujnowana bazylika Ciranawor („morelowa”) z VII w., dalej kapliczkę św. Krzyża z czarnego i żółtego tofu, należy ona do kompleksu klasztornego Horomajri, którego kościół można zobaczyć w dole płaskowyżu.

Kobajr
GPS: N41 00 18.0 E44 38 06.0
Kolejny klasztor (żeński) na brzegu Debedu, przyklejony niejako do zbocza, związany z aktywnością pobocznej linii Bagratydów, średniowiecznego ormiańskiego domu feudalnego. Kompleks XII- i XIII-wiecznych budynków składa się z trzech kościołów, dzwonnicy, grobowców, refektarza, kaplic, chaczkarów oraz pozostałości murów obronnych. Zachowały się pozostałości fresków. Duża część napisów w to zabytki języka gruzińskiego, gdyż w XIII w. klasztor przeszedł pod gruziński zarząd.

Dysegh
Tu urodził się poeta Howannes Tumanian, w domu-muzeum odtworzono warunki życia za czara. Wieś kiedyś nazywała się Tumanian jak pobliskie miasteczko. Naprzeciwko kościół z VII w., na północy wsi klasztor Berdzrakasz, z którego zachował się kościół św. Grzegorza z XII-XIII w. (GPS N40 58 39.6 E44 39 32.4).

28 lipca, środa [~45 km]

Trasa: pole biwakowe przed Lorut – Szamut (5) – Atan (10) – ośrodek turystyczny Apaga (~45) przed Jenokawanem
drogi polne, szutry, trakty leśne przez góry
[od obozu do Atanu +453/-84, później?]

Po opuszczeniu noclegu jedziemy drogą do tablicy „Lorut”, tu skręcamy w prawo, mijamy po prawo pomnik. W Atan przejeżdżamy obok poczty w górę, mijamy pomnik, kamienistą drogą za wioskę, przez góry i las.

Nocleg: N40 54 56.2 E45 04 45.0; przed Jenokawanem, w namiotach na terenie klubu Apaga-Gomer-Tour Active Leasure, +374 (263) 60702, -3, (10) 277 880, komórka.: +(374) 91 290799

Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Lorut

Mały kościół, osada średniowieczna, chaczkary. Sklepy

Jenokawan

Wieś nad rzeką Sarnadżur, w jej kanionie znajdują się stare kościoły (m.in. Matki Bożej z XIII w.. do którego można dojść tylko pieszo), jaskinie. W jednej z nich – Anapat (GPS: 40 54.19 x 045 03.71) – zachowały się rzeźby z okresu przedchrześcijańskiego. Obok kempingu wiedzie droga do jaskini Lastiwer.
Na południu wsi ruiny średniowiecznej osady z kościołem i cmentarzem – Irici Acgpjur („źródło księdza”), a także mały kościół nad wąwozem na skale. Na północno-wschodnim krańcu wsi, nad wąwozem, twierdza Astghi Blur („wzgórze gwiazdy”) z VI-V w. p.n.e., otoczona resztkami cyklopowego muru. Obok stare grobowce.

29 lipca, czwartek [62 km]

Trasa: ośrodek wypoczynkowy Agapa – Jenokawan (3.5) – skrzyżowanie z główną drogą (9.8) – Iczewan, skręt na drogę H-36 do Berdu (13.2)  – przełęcz Sarum ~1840 m (32) – mała wioska (41) – kamienny most (45) – Icakar (51) – Nawur (53) – łąka za Nawurem (62)
[+2059/-1562]
Asfalt na początku i na końcu, większa część trasy to szuter przez las i góry.W Iczewaniu po przejechaniu centrum przy drogowskazie na Berd skręcamy w prawo przez most i znów w prawo, potem w lewo, uliczkami wyjeżdżamy przez przedmieścia, po drodze jeszcze raz natkniemy się na drogowskaz „Berd”. Przed Icakar (tam dwa sklepy) będzie tylko jedna mała wioska. Kiedy w lesie dojedziecie do kamiennego mostu, skręćcie w prawo. W Icakar na skrzyżowaniu z asfaltem w prawo w drogę H-37, na wzgórzu zobaczycie pomnik jeźdźca.Nocleg: dziki kemping na łące, obok chatki z osłem

Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Iczewan (znaczy gospoda, wcześniej Karwansara)

Stolica prowincji Tawusz, prawa miejskie od 1961, niegdyś ważne przystanek na Jedwabnym Szlaku, nad rzeką Achstew pozostałości karawanseraju (Hamam-Dżalal), dziś uzdrowisko z wodami mineralnymi. Tu rozgrywały się wydarzenia, które doprowadziły do powstania radzieckiej Armenii.
Inne zabytki: kościół św. Howannesa, grobowce (obok szpitala) i cmentarz (na lewym brzegu rzeki) z końca epoki brązu. Dziś ok. 21 000 mieszkańców. Ośrodek przemysłowy (dywany, artykuły spożywcze, beton, drewno), wokół winnice (dobre zwłaszcza białe wino stołowe), ponieważ klimat tu wyjątkowo gorący. Znajduje się tu fabryka win (możliwe zwiedzanie, ul. Jerewanian 9, pon.-sob., godz. 9-18), obok małe muzeum etnograficzno-historyczne (ul. Jerewanian 5, wt.-niedz., godz. 9-17), park rzeźby na lewym brzegu rzeki.
Bazar, kantory, banki, informacja turystyczna, kilka drzwi dalej kafejka internetowa – ul. Melikbekyan Poghots 5a. Godz. 10-23, 500 AMD za godzinę.Region, przez który wiedzie droga z Idżewanu do Berdu nazywa się Szamszadin, to żyzna kraina lasów, pól i winnic, obejmująca doliny Chyndzorut, Tawusz i Hachum. Góry i zamknięta granica z Azerbejdżanem izolują ją od Armenii. Krajobrazy przypominają Bieszczady, Beskidy. Dużo tu ruin fortów i twierdz.

Gandzakar

Wioska z kościołem i kaplicą z XIII w. Niedaleko fort cyklopowy z dwoma kościołami z XII –XIII w. i chaczkarami. W okolicy ruiny dwóch fortów średniowiecznych.

30 lipca, piątek [~61 km]

Trasa: łąka za Nawurem – zbocza gór Miapor (2993 m) – Tytdżur (29) – Getik (31) – Martuni (33) – Dprabak (45) – Dzorawank (47.4) – Aghawnawank (50) – Chachardzan (53.5) – skręt na Goshawank (57.5) – klasztor Goszawank (61)

sztuter na zmianę z asfaltem (droga H-38), z Tytdżuru asfalt, od Dprabak dobry asfalt
[pierwsze 20 km +465/-293, później w dół do skrętu na Goshawank, potem w górę 260 m]

Nocleg: w namiotach za klasztorem Goszawank; GPS: 40 43.79n x 044 59.82e

Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Z Nawuru w stronę jeziora Sewan, do wioski Tytdżur, jedziemy bardzo malowniczą drogą przez pasmo gór Miapor.

Martuni

Wioska (nie mylić z miastem z drugiej strony Sewanu) przy drodze H-30. Widać stąd twierdzę z X w. (godzina marszu).

Aghawnawank

Kolejna wieś przy drodze H-30. Stary most na rzece Getik, kościół Matki Bożej z XI-XIII w.

Klasztor Goszawank (orm. Գոշավանք, „klasztor Gosza”; dawniej Nor-Getik, Նոր Գետիկ, „Nowy Getik”)

Znajduje się we wsi Gosz. Klasztor ormiański założony przez Mechitara Gosza (duchowny, uczony, mąż stanu z XII-XIII w., pochowany w małej kapicy na wzgórzu naprzeciwko klasztoru) na miejscu monastyru Getik, zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1188 r. Ufundował tu także szkołę. Zespół klasztorny obejmuje trzy kościoły, dzwonnicę, bibliotekę, kaplicę, chaczakry. Czynne jest tu muzeum.

31 lipca, sobota [52 km]

Trasa: Goszawank – skrzyżowanie z drogą na Diliżan (6) – Hagarcin (10) – Teghut, skręt do klasztoru Hagarcin (14.1) – Dilidżan (20) – tunel w Dilidżanie (34.5) – Tzovagyugh (43.2) – Sewanawank (52)
asfalt
[do tunelu +1013/-322, za tunelem ~100 m down]Nocleg: w namiotach na kempingu, cypel nad jeziorem Sewan, przed klasztorem, po prawej stronie ulicy, naprzeciwko restauracji „Parvana”Telefony: +374 94 473 834 (Sigitas)

Klasztor Hagarcin (orm. Հաղարծին)

GPS: N40 48 09.6 E44 53 33.0
Zespół klasztorny z XI -XIII w. składający się z trzech kościołów, chaczkar, refektarza. Powstał jakoby w miejscu, gdzie dwaj bracia, książęta Bagratuni, zobaczyli na niebie dwa orły, dlatego nazwę tłumaczy się „tańczące orły”. Związany z dynastią Bagratydów. Ukryty wśród lasów, nigdy nie został zdobyty przez wrogów i zburzony. Po drodze można zobaczyć nieukończony wyciąg krzesełkowy do klasztoru.

Teghut

We wsi jest pustelnia Manastefi z XIII w., pomnik Wartana Zorawara z XIII-XIV w.

Dilidżan

Miasto nad rzeką Achstew (dorzecze Kury), nazywane małą Szwajcarią z powodu położenia wśród zalesionych wzgórz (park narodowy). W 2008 liczyło 13 752 mieszkańców. Uzdrowisko klimatyczne i balneologiczne, rozlewnia wód mineralnych. Ośrodek przemysłowy: meble, odzież. Na ul  Szarambejana (nazywana Starym Miastem) znajdują się przykłady tradycyjnej architektury, mi.in. muzeum, galeria, zakłady rzemieślnicze. W mieście nie brakuje sowieckiej architektury z lat 70., gdyż był to ulobiony kurort świta kultury i nie tylko.

Jezioro Sewan (orm.: Սևանա լիճ – Sewana licz)

Największe jezioro w Armenii, a także największe jezioro Kaukazu i jedno z najwyżej położonych jezior świata (1916 m n.p.m.). Znajduje się 120 km na północny wschód od Erywania w prowincji Gegharkunik. Razem z jeziorami Wan i Urmia nazywane jest jednym z trzech mórz Armenii, jedynym, które leży na terytorium współczesnej Republiki Armenii. Dzieli się na Mały i Wielki Sewan. Cały jego obszar to park narodowy od 1978 roku.
Do jezior spływa 28 rzek, a wypływa z niego jedna – Hrazdan, dopływ rzeki Arkas, która odprowadza z niego 10% wody, pozostałe 90% wyparowuje. Woda w nim jest krystalicznie czysta. Na brzegu znajdują się liczne plaże.
Na północno-zachodnim, koło miasta Sewan, znajduje się klasztor Sewanawank, na zachodnim Hajriwank, dalej na południe zaś, koło Noratus, cmentarz zawierający około 900 chaczkarów. Archeologowie dzięki obniżeniu poziomu wody odkryli starożytne rysunki naskalne, naczynia, broń i wojenny rydwan z epoki urartyjskiej. Wszystkie eksponaty można oglądać w erewańskim muzeum. W starożytności jezioro nazywano Morzem Geghama.
Na początku XX wieku jezioro miało głębokość 95 m, powierzchnię 1360 km² (5% powierzchni współczesnej Armenii), objętość 50 km³ i obwód 260 km. W 1933 Sowieci rozpoczęli wielki projekt, przewidujący obniżenie poziomu wody o 55 m, zużywając wodę do nawadniania pól i hydroelektrowni. Spuszczanie wody rozpoczęto w 1949 roku, jednak projektu zaniechano w 1956 po śmierci Stalina, oszczędzając jezioru losu akwenu Aralskiego. W 1962 poziom wody ustabilizował się na poziomie 18 m poniżej pierwotnego, jednak dwa lata później jezioro zakwitło algami. W 1981 skierowano do niego wody z rzeki Arpa, podnosząc poziom o 1,5 m, prace nad dalszym podniesieniem poziomu wody zostały wstrzymane w 1988 wskutek blokady ekonomicznej ze strony Azerskiej SRR spowodowanej konfliktem w Górskich Karabachu i ukończone dopiero w 2003 (22-metrowy tunel w skałach doprowadza wodę z rzeki Worotan). Obecnie poziom wody jest niższy o 20 m od pierwotnego i jezioro zajmuje powierzchnię jedynie 940 km².
W jeziorze występuje endemicznie pstrąg, choć zagrożony jest wyginięciem wskutek konkurencji ze strony gatunków sprowadzonych z zewnątrz. Ormianie nazywają go Iszkan, co oznacza książę. Nazwa wzięła się od małej kropki, która sprawia jakby ryba nosiła koronę. Smakosze mówią, że ryba smakuje lepiej, kiedy przyrządza się ją w wodzie z jeziora.

Klasztor Sewanawak

GPS: N40 33 49.8 E45 00 39.0
Na szczególną uwage zasługują kościoły Arakelots (apostolski) oraz większy Astwastsasin (Matki Boskiej).  Wokół zielonkawe chaczkary wykonane ze skał zasadowych. Klasztor został ufundowany w 879 roku przez króla Aszota I – założyciela dynastii Bagratidów – i jego córkę Mariam. Zanim jezioro zaczęło się zmniejszać klasztor położony był na wyspie, która chroniła go przed nieprzyjacielskimi najazdami. Legenda głosi, że kiedy Arabowie próbowali zdobyć klasztor, nagle powstała wielka fala, która zniszczyła wszystkie łodzie wroga. Inna legenda nazywa go Czarnym Klasztorem (Sew Wank), ponieważ przybywali do niego grzeszący duchowni, skazani na banicię przez katolikosa. Panowały tu surowe zasady, kobiety nie miały wstępu.
Trzęsienie ziemi w 1988 uszkodziło budowle. Po rozpadzie Związku Radzieckiego, w klasztorze otwarto seminarium. Dzisiaj jest to jedno z ważniejszych centrów kształcenia młodych kleryków.
Za klasztorem na końcu półwyspu znajduje się rezydencja prezydenta Armenii.

1 sierpnia, niedziela [~88 km]

Trasa: Sewanawank – Sewan (5) – Cachkadzor – Hrazdan (25) – skręt do Makrawan ~2.5 km (27.3) – Kaghsi (32.5) – Bydżni (41.4) – skrzyżowanie Arzakan (47) – do gorących źródeł (~1.5 km) – Karashamb (51.8) – Argel (56) – Nor Geghi (63) – Abowian (71) – do Ptghni ~3 km (74.5) – Awan (81) – Erywań B&B (88)
asfalt
[~ +400/-1280]Nocleg: GPS N40 11 09.2 E44 30 59.6; B&B Anahit Stepanyan, al. Sayat-Nova 5 m. 25 (jeśli się nie pomieścimy, także mieszkania nr 6 i 22), tel. (37410) 527589, 568134, komórka  9150207; http://www.armeniainfo.am/lodging/?section=bnb_desc&est_id=1154Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Sewan

Do 1935 miasto nazywało się Jelenowka, na cześć żony cara Mikołaja I. Założone w 1842 roku przez wygnanych rosyjskich schizmatyków. Do końca XIX w. zamieszkiwali je wyłącznie Rosjanie. Po odzyskaniu przez Armenię niepodległości i upadku przemysłu, opuściło je 1/3 mieszkańców. Miasto w 2008 liczyło 17 377 mieszkańców. Ośrodek przemysłowy, znane ze szpitala psychiatrycznego.
Przy głównej drodze do Sewanu znajdziemy pomnik dziewczyny trzymającej oliwną lampkę. Jest to rzeźba Tamar. Legenda głosi, że dziewczyna używała lampki, by w nocy wskazać drogę kochankowi, który przypływał z drugiej strony jeziora. Pewnego dnia zazdrośni ludzie zniszczyli lampkę i chłopak stracił życie próbując przedostać się na drugi brzeg. Przed śmiercią zdążył tylko wypowiedzieć słowa „Akh, Tamar“. Oryginalna historia wiąże się z jeziorem Wan we wschodniej Armenii, obecnie w Turcji, gdzie na cześć legendy wybudowano kościół na wyspie i nazwano go Akhtamar.

Cachkadzor (orm. Ծաղկա‎ձոր, znaczy „wąwóz kwiatów“)

GPS: N40 32 00.0 E44 42 30.0
Znany ośrodek turystyki zimowej położony w dolinie Razdanu, na stokach góry Cachkuniac (2820 m). Stałych mieszkańców kurortu 1800. Za czasów radzieckich centrum szkolenia olimpijczyków. Na wprost klasztoru Keczaris droga do wyciągu krzesełkowego na górę Techenis (2850 m), w lecie czynny tylko w soboty i niedziele. Wiele dróg spacerowych po zalesionych wzgórzach. Uzdrowisko klimatyczne ze źródłami mineralnymi; muzea. A przede wszystkim klasztor Keczaris (GPS: N40 32 01.2 E44 43 03.0), oryginalny zespół architektoniczny. W 2004 roku obchodził 1000-lecie istnienia. Obejmuje m.in.:kościoły Św. Grzegorza (XI w.), Znaku Krzyża Świętego (XII w.), katedrę Kato-kiga (XIII w.), Arutiuna (XIII w.), grobowiec rodzinny miejscowych książąt, ruiny bazyliki (V-VI w.) Obecnie znajduje się tu siedziba biskupa Kotajku.

Hrazdan

Czwarte co do wielkości miasto Armenii, ok. 44 tys. mieszkańców.

Makrawan

GPS: N40 31 27.6 E44 44 10.8
Wieś, w zasadzie przedmieście Hrazdanu. Znajduje się tu zespół klasztorny, składający się z kaplicy z XI w. i kościoła Matki Bożej z XIII w.

Bydżni

Kościół z XI w. z ciekawym układem architektonicznym uzyskanym w wyniku przebudowy – nad środkową częścią głównej nawy dodano kopułę wspartą na czterech filarach (GPS: N40 27 38.3 E44 39 04.5). Ruiny twierdzy z tego samego wieku.

Abowian (arm. Աբովյան)

Miasto w prowincji Kotajk, na przedgórzu Gór Gegamskich, prawa miejskie uzyskało w 1963. W 2008 liczyło 36 tys. mieszkańców. Ośrodek przemysłu obuwniczego, chemicznego, materiałów budowlanych, elektronicznego, meblowego. Mieści się tu Instytut Mikrobiologii.

Awan

GPS: N40 12 51.0 E44 34 16.2
Niegdyś wioska, dziś dzielnica Erywania, przy ul. Szahiniana znajdują się ruiny katedra z VI/VII w., potocznie nazywanej morelową, bo taki odcień ma tuf, którym wyłożono ściany. Zbudowana na planie czteroliścia, od zewnątrz zamaskowanym prostymi ścianami. Nad centralną częścią wznosiła się kopuła wsparta na ośmiobocznym bębnie. Zastosowany układ architektoniczny posłużył jako wzór dla innych kościołów. Zrujnowana w wyniku trzęsienia ziemi w 1679 r., częściowo zrekonstruowana w 1941 i 1968. Jedna z hipotez mówi, że mogła to być najstarsza pięciokopułowa (cztery dodatkowe kopuły nad nawami) świątynia Armenii.
Z północnej strony katedry znajdują się ruiny pałacu katolikosa z tego samego okresu, a raczej anntykatolikosa, podległego Bizancjum (katolikos rezydował w Dwinie i podlegał Persji). Na południowy zachód od katedry  wznoszą się ruiny kościoła św. Jana z V w., na północ od niego chaczkary z V-VII w., nieco dalej na południowy wschód ruiny kaplicy Matki Bożej z X-XIII w.

2-3 sierpnia, poniedziałek – wtorek

Rest days
Nocleg: B&B Anahit Stepanyan, al. Sayat-Nova 5 m. 25 (jeśli się nie pomieścimy, także mieszkania nr 6 i 22), tel. (37410) 527589, 568134, komórka  91502071
Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Erywań (orm. Երևան)

Stolica i największe miasto Armenii, położone w dolinie rzeki Razdan, w północno-wschodniej części Doliny Aratat. Jeden z głównych ośrodków przemysłowych, naukowych i kulturalnych Zakaukazia.
Jedno z najstarszych miast świata. Jego początki są związane z potężnym starożytnym państwem Urartu, powstała tu w 782 r. p.n.e potężna utracka twierdza Erebuni (pozostałości na wzgórzu Kamir-Błur). Archeologowie odkryli w 1950 r. bazaltową tablicę na wzgórzu Arin Berd z inskrypcją, z której wynikało, że w tym rou król Urartu Argisztis zbudował warownię „dla wzmocnienia potęgi kraju Biainos i trwogi ich sąsiadów”. Erebuni zmieniło nazwę na Erywań w VII w. n.e., kiedy było stolicą Armenii.
W budownictwie miasta dominuje bogactwo kolorów doskonałych miejscowych surowców mineralnych: ciemnoszarych bazaltów, czarnych marmurów czy zielonych trachitów.
Znajdują się tu dwa lotniska: międzynarodowy port lotniczy Zvartnots oraz port lotniczy Erebuni. Komunikacja miejska jest na dobrym poziomie, jeżdżą trolejbusy, tramwaje, marszu rutki, metro.
W centrum mieści się Plac Wolności z wielkim gmachem opery, otoczony parkiem. Inny charakterystyczny punkt to olbrzymie schody prowadzące na szczyt wzniesienia górującego nad miastem. Budowlę rozpoczęto w latach 70., ozdobiono ją wielkimi fontannami, miało to być miejsce krzewienia kultury i odpoczynku. Obecnie budowa wciąż trwa, fontanny już nie działają, wewnątrz budowli mają znajdować się galerie.
Najważniejsze zabytki:
•    dwupoziomowy most na rzece Razdan
•    meczet Geoi
•    cerkwie
•    Matenadaran – biblioteka z bogatą kolekcją ormiańskich, greckich, perskich i arabskich rękopisów
•    Galeria Narodowa
•    fontanna na placu Gaja
•    pomniki Wardana Mamikoniana i Dawida z Sasuna
•    pałac młodzieży
•    politechnika
•    uniwersytet
•    muzeum Erebuni (1968) z wystawami z okresu urartyjczyków.

Eczmiadzyn (orm. Էջմիածին)

Czwarte pod względem wielkości miasto kraju (w 2003 68 tys. mieszkańców), w prowincji Armawir, na granicy z Turcją, 18 km na zachód od Erywania. Ośrodek handlowy i przemysłowy, ale przede wszystkim duchowne i administracyjne centrum armeńskiego kościoła apostolskiego. Znajduje się tu zabytkowy zespół katedralny, najstarszy kościół Armenii i całego byłego ZSRR, siedziba najwyższego patriarchy – Katolikosa Wszystkich Ormian.
W miejscu dzisiejszego Eczmiadzyna osiedla istniały już w epoce kamienia, a potem w epoce brązu i żelaza. Z VIII w. p.n.e. datuje się inskrypcja klinowa opisująca otwarcie kanału doprowadzającego wodę z rzeki Ildaruni do miasta Kwarlini, leżącego w miejscu centrum dzisiejszego Eczmiadzyna. W VI w. p.n.e. miasto zostało przebudowane i nazwane Wardkesawan. Za panowania króla Armenii Tigranesa Wielkiego w I w. p.n.e. miasto stało się ośrodkiem handlu i do pewnego stopnia się zhellenizowało. W IV w. n.e. miasto ucierpiało od najazdów perskich, zwłaszcza za panowania króla perskiego Szapura II (310-379), który dokonał najazdu na Armenię: po straceniu jej władcy Arszaka II, w roku 367, Szapur wydał Armenię na łup swojej armii, wskutek czego zniszczeniu i rozgrabieniu uległo wiele miast w tym kraju, m.in. właśnie Wagarszapat. Gruntownej przebudowie poddał miasto król Waharszak z dynastii Arsacydów, który panował w latach 378-386 n.e. Powstałe w ten sposób Waharszapat było drugą rezydencją królewską po stolicy Armenii – Art.aszat. Po interwencji rzymskiej władzę w Armenii objął Pap (368-374), za którego panowania Katolikosi Wszystkich Ormian, czyli przywódcy Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, wybierani byli w Wagarszapacie, które awansowało do rangi stolicy tegoż Kościoła. Największy skarb Eczmiadzyna powstał wskutek chrztu Armenii i bezpośrednio po tym zdarzeniu. „Kościół-Matkę” zaczęto budować w 301, ukończono w 303. Legenda głosi, że miejsce budowy katedry wskazał św. Grzegorzowi Oświecicielowi sam Chrystus – w każdym razie tak powstała nazwa „Edż Miacin”, znacząca „Zstąpienie Jednorodzonego”.
Kompleks stał się siedzibą biskupów, a potem patriarchów Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, ośrodkiem szkolnictwa i nauki w czasach rozkwitu ormiańskiej kultury, które niedługo później nadeszły. Katedrę kilkakrotnie burzyły obce najazdy – dzisiejszy gmach pochodzi z 480. Katedrę odnowiono na początku VII w. Wtedy też zbudowano klasztory św. Rypsymy  (618) i św. Gajany  (632). Na przełomie IV i V w. przebywał tu z przerwami, twórca alfabetu armeńskiego (używanego po dziś), Mesrop Masztoc (359-440). Jego pobyt miał miejsce w czasach panowania Chosroesa IV (385-388) z dynastii Arsacydów. Kiedy Masztoc przybył tutaj ponownie w roku 396, został uroczyście powitany prze panującego Wramszapuha (392-414).
W X w., po niszczących najazdach Turków, Mongołów  i Tatarów, okolice Eczmiadzyna zostały opuszczone przez ludność, która emigrowała do Cylicji  i utworzyła kolejne ormiańskie państwo – Królestwo Małej Armenii. Wraz z wiernymi wyemigrowała także hierarchia duchowna. Dopiero po upadku Małej Armenii, w 1441, Eczmiadzyn znów stał się siedzibą patriarchów. Nastąpił okres rozkwitu, trwający do XVII w. Wtedy wschodnia Armenia stała się polem wyniszczających granicznych wojen persko-tureckich, trwających do początku XIX w., które zrujnowały miasto i okolice.
Początek XIX w. to dalszy wzrost konfliktów o kraje zakaukaskie między Rosją, Persją i Turcją. W 1804 r. wojska rosyjskie wkroczyły do Armenii, doszło do bitwy z armią perską. Persowie ponieśli klęskę, ale i Rosjanie nie mogli się tam utrzymać. W wyniku dalszych działań wojennych, w 1828 tereny te zdobyła nowa kaukaska potęga – Rosja. Z Persji powrócili Ormianie przesiedleni tam przymusowo przez szachów, Eczmiadzyn zaczął się odradzać i rozwijać. Panowanie rosyjskie przyniosło istotne zmiany m.in. dla władz kościelnych w Armenii, a szczególnie w Eczmiadzynie. Carat ograniczył wpływy polityczne katolikosów, pozostawił jednak wszystkie prawa Eczmiadzyna do posiadłości ziemskich.
W 1915 rosyjska część Armenii stała się azylem dla Ormian uciekających przed falą tureckiego ludobójstwa. Gdy w 1918 Turcy wtargnęli w granice Rosji, Eczmiadzyn został obroniony wysiłkiem całego narodu – w bitwie pod Sardarapatem Turcy zostali zmuszeni do odwrotu. Po zakończeniu I wojny światowej Eczmiadzyn znalazł się w granicach dzisiejszej Republiki Armenii.
Kompleks katedralny jest świętością narodową Ormian i zabytkiem wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W katedrze są przechowywane zabytkowe iluminowane rękopisy, ikony, rzeźby, krucyfiksy. Nad głównym wejściem wisi włócznia (Geghard), podobno ta, którą przebito bok Chrystusa na krzyżu.

Zwartnoc (orm.Զվարթնոց)

Miejscowość w prowincji Armawir. ok. 15 km na zachód od Erywania, słynąca z ruin katedry z VII w. Zostały one wpisane w roku 2000 na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO. Kościół został wzniesiony w latach 643-661 przez katolikosa  Nersesa III Budowniczego w formie centralnej świątyni o trzech kondygnacjach, zwieńczonej kopułą. Jako materiał posłużył miejscowy kamień wulkaniczny w kolorze różowym. Mury przyziemia składały się z okładziny ze starannie obrobionych płyt i wypełnienia z gruzu kamiennego zmieszanego z zaprawą wapienną. Prostokątne bloki kamienia tworzące mur były ściśle dopasowane do siebie. Kamienna konstrukcja niosąca wyższe kondygnacje nie wytrzymała trzęsienia ziemi w roku 930 i świątynia uległa całkowitemu zniszczeniu. Nie było prób odbudowy. Ruina przez tysiąc lat służyła jako źródło kamienia budowlanego. M.in. kapitele kolumn zostały użyte przy budowie katedry w niedalekim Eczmiadzynie. Dopiero w 1893 mnich ormiański Mesrop Ter-Mowsesjan rozpoczął prace wykopaliskowe. Do badań archeologicznych włączył się w 1904 architekt Toros Toramanian. Okazało się, że pod gruzami zachowały się liczne detale rzeźbiarskie, świadczące o wysokich umiejętnościach dawnych rzemieślników: ornamenty roślinne z kiściami winogron i plecionki z monogramem katolikosa Nersesa. Toramanian podjął się prób rekonstrukcji świątyni. Według niego katedra składała się z trzech kondygnacji. Pierwsza otoczona była pierścieniem z muru o grubości 2 m, tworzącego krąg o średnicy wewnętrznej 35 m i zewnętrznej 39 m. Po środku znajdowały się cztery filary i cztery rzędy po 6 kolumn, ustawionych łukowo i tworzących tetrakonchę – cztery półkoliste apsydy wokół centralnej przestrzeni pod kopułą. Nad nimi wznosiły się dwie kondygnacje tworzące uskoki i zwieńczone centralną kopułą. Przy rekonstrukcji Toramanian oparł się na analogiach z podobnymi, znacznie mniejszymi świątyniami Armenii. Próby te nie zostały nigdy zrealizowane. Teren wykopalisk uporządkowano, poskładano ocalałe fragmenty. W 1937 powstało muzeum, gromadzące elementy pochodzące z wykopalisk. W dzielnicy Erywania Malatia-Sebastia zbudowano w 2003 kościół pod wezwaniem św. Trójcy będący rekonstrukcją świątyni w Zwartnocu.

4 sierpnia, środa [~43 km, z Geghard ~63 km]

Trasa: Erywań B&B – Woghjaberd (15.5) – Geghadir (17) – skręt na zalew Azat (24) – świątynia Garni (27.5) – kościoły w Garni (29.6) – skręt rezerwat Chosrow – Geghard (~20 km) – skrzyżowanie z drogą na zalew Azat- Zabashen (33.9) – zalew Azat-Zabashen (~43)
asfalt
[+400/-720]
Nocleg: w namiotach, nad zalewem
Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Garni (orm.: Գառնի)

GPS: N40 06 43.2 E44 43 50.4
Wieś w prowincji Kotajk, w dolinie rzeki Azat, ok. 29 km na wschód od Erywania. Zachowało się tu wiele zabytkowych budowli z IX-XI w., główną atrakcją turystyczną jest jednak położona nad urwiskiem twierdza Garni. Obejmuje ona kompleks obiektów, z których najbardziej znanym jest zbudowana z bazaltu świątynia boga słońce Mitry (I w. n.e.), podobna do greckich świątyń, z ustawionymi na zewnątrz dookoła niej 24 kolumnami. Zbudował ją prawdopodobnie król Tiridates I, być może w oparciu o fundusze od cesarza Nerona w czasie swojej wizyty w Rzymie. Inna teoria głosi, że budynek ten zawdzięcza swój kształt Sohaemusowi, rzymskiemu senatorowi i uzurpatorowi tronu Armenii, spokrewnionemu z armeńską rodziną królewską, i był zbudowany ok. 175 r. Zrujnowany przez trzęsienie ziemi w 1679, została odbudowana w 1976. Jedyna na Kaukazie zachowana świątynia pogańska. W III w. p.n.e. istniała na tym miejscu twierdza cyklopowa, która służyła jako siedziba królewska i miejsce przebywania wojsk.

Hawuc Tar

GPS: N40 07 22.8 E44 46 10.8
Na wpół zrujnowani klasztor na wzgórzu po drugiej stronie rzeki, na wschód od świątyni. Zbudowany czerwonego i czarnego tufu w VII w., na ścianach kościoła Chrystusa Odkupiciela z XI w. pozostałości zdobień. Przejście nieoznakowaną ścieżką przez kanion w tę i z powrotem zajmuje ok. 4 godz.
Dalej na południe kościół św. Wartana z V w.

Rezerwat Chosrow

Nazwany na cześć króla Chosrowa II (331-339), który nakazał zalesienie tych terenów po rabunkowej wycince i urządzał tu polowania. Powierzchnia 29 tys. ha. Jeden z pięciu parków narodowych Armenii.

Geghard

GPS: N40 08 28.2 E44 49 07.2
Świątynia, a tak naprawdę wiele kościołów i grobowców (większość wykutych w skałach), które obrazują szczytową formę armeńskiej architektury średniowiecznej (VII w.), założona przez Grzegorza Oświeciciela. Wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2000 r. Legenda głosi, że przywieziono tu włócznię („geghard” oznacza oszczep, włócznię), którą przebito bok Chrystusa podczas ukrzyżowania. Obecnie relikwia znajduje się w bazylice w Eczmiadzynie.
Piękne klify przy wlocie do doliny rzeki Azat niedaleko kompleksu świątynnego. Droga do niego wiedzie wśród pionowych ścian głębokiego wąwozu. Przez bramę wchodzi się na wąski, długi dziedziniec i tu ukazuje się przyklejony do skały kompleks klasztorny zbudowany przez książąt Proszjan. W centralnej części kościół Najświętszej Marii Panny, prostokątny, wsparty na czterech wielobocznych kolumnach, oraz większy od niego kwadratowy przedsionek, opierający się na czterech kolumnach, ale okrągłych. Każda z dziewięciu sekcji sklepienia przedsionka wyrzeźbiona została w innym stylu. Z przedsionka wchodzi się do kaplicy grobowej, gdyż klasztor stał się także miejscem pochówku książęcej rodziny. Tę część kompleksu wykuto już w litej skale. Mały otwór w sklepieniu wpuszcza do środka wąski strumień światłą, dzięki czemu możemy podziwiać ściany pokryte płaskorzeźbami, a wśród nich herb rodu – dwa spętane lwy i orła unoszącego jagnię.
W kompleksie znajdują się trzy inne obiekty wykute w skale – dwa kościoły oraz tzw. górna kaplica grobowa, położona powyżej pozostałych pomieszczeń. Wszystkie wnętrza oszałamiają niezwykłym bogactwem zdobień ściennych. Płaskorzeźby pokrywają mury klasztoru także od zewnątrz. Na południowej, najbardziej rozbudowanej, fasadzie uwagę zwraca główny portal, którego tympanon ozdobiono motywem owoców granatu i winorośli. Ponad całością lew – symbol książęcej potęgi – atakuje wołu. Także bęben podpierający niezwykle strzelistą kopułę pokryty jest zdobieniami. Oplatają go eleganckie półkolumienki okalające wąskie otwory okienne, ponad którymi dostrzec można owoce, zwierzęta, figury geometryczne i symbole religijne.

5 sierpnia, czwartek [40 km]

Trasa: zalew Azat-Zabashen – Lanjazat (9.3) – Arewshat (12) – Mrganush (13.5) – skrzyżowanie z drogą na Dwin (16.4 ) – ruiny Dwinu (1 km) – Aygestan (18) – Artaszat skrzyżowanie z główną drogą (22.5) – skrzyżowanie z drogą na Chor Wirap (34.2) – klasztor Chor Wirap (38.5)
asfalt
[+190/-382]
Nocleg: w namiotach, w pobliżu klasztoru Chor Wirap GPS: N39 52 45.0 E44 34 38.1
Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Dwin (orm. Դվին)

GPS: N40 00 13.2 E44 34 40.5
Opuszczone miasto w prowincji Ararat, 35 km na południe od Erywania, w średniowieczu duży ośrodek handlowy, stolica królestwa Armenii po zniszczeniu poprzedniej stolicy – pobliski Artaszat – przez trzęsienie ziemi. Pełniło tę rolę do najazdu Arabów w 640 r. Zostało zbudowane w 331-5 r. przez Chosroesa (Chosrowa) II na wzgórzu na miejscu starożytnego osiedla z III tysiąclecia p.n.e. W okresie największej świetności liczyło ok. 100 tysięcy mieszkańców. Tu na synodzie w 554 r. pod wpływem sporów doktrynalnych duchowni zdecydowali o odłączeniu się od Kościoła powszechnego, a 11 lipca 552 uznano za pierwszy rok ery ormiańskiej. W IX doznało zniszczeń na skutek dwóch trzęsień ziemi, ale za każdym razem było odbudowywane. Miasto zostało zniszczone w 1236 roku przez Mongołów.
Wykopaliska archeologiczne prowadzone są od 1937 r. Można obejrzeć kolumnę, ruiny rezydencji katolikosa (VI-VII w.), kościoła św. Grzegorza, największej świątyni ówczesnej Armenii, zniszczonego przez trzęsienie ziemi w IX w. Mozaiki z niego przeniesiono do miejscowego muzeum.

Artaszat

Miasto w Araksem, stolica prownicji Ararat, liczy około 32 tys. mieszkańców. Starożytna Artaksata, stolica Armenii od II w. p.n.e. do V w. n.e. Zajmowała ok. 400 ha, a w okresie świetności jej populacja liczyła ok. 150.000 mieszkańców, była centrum handlowym, czego dowodzi odkrycie na jej obszarze wielu pieczęci. Mury fortyfikacyjne miały długość ponad 10 km. W latach 70-80 XX w. odkopano je na długości ok. 4500 m, reszta wciąż czeka na odkrycie. Znaleziono także publiczne łaźnie z 7 pokojami wielkości 75 m2 każdy, mozaikowa podłoga, baseny z pięknymi dekoracjami, system toalet liczący sobie 2000 lat. Miasto wybudował na 12 pagórkach król Artaksias (po ormiańsku Atraszat) w II w. p.n.e. według regularnego i zaplanowanego projektu. Wykopaliska wznowiono w 2003, odkryto m.in. drugą po Garni świątynię Mitry. Położona jest na otoczonym murami wzgórzu, na lewym brzegu rzeki Araks, prowadzą do niej 23 schody.  Opodal wybudowano także świątynię poświęconą bogini Anahicie, patronce macierzyństwa, płodności, piękna i wody (po ormiańsku Anahit). Kult Anahity cieszył się wielką popularnością w Armenii, królowie odbywali pielgrzymki do największej świątyni tej bogini w Armenii w Erizie (Erez).

Chor Wirap (Խոր Վիրապ – głębokie lochy)

N39 52 45.0 E44 34 38.1
Klasztor (VII-XVII w.) w Lusarat, prowincja Ararat, tuż przy granicy z Turcją i górze Ararat. Najważniejszym budynkiem jest niewielka kaplica. W środku przez otwór w posadzce schodzi się po kilkunastometrowej drabinie do niewielkiego pomieszczenia, w którym według legendy pogański król Tirydates III więził św. Grzegorza Oświeciciela. Ukarany przez Boga szaleństwem, dopiero po kilkunastu latach uznał swoją winę i wypuścił więźnia, a ten wyprosił dla niego uzdrowienie. Historycy spierają się, w jakim stopniu chrystianizacja kraju była dziełem jednego człowieka, a w jakim wpływ na nią miały wieloletnie kontakty kraju z chrześcijańskimi gminami w Syrii. Większość uznaje, że w 301 r. n.e. król Tirydates ochrzcił się wraz całym ludem i Armenia stała się pierwszym chrześcijańskim państwem świata, a św. Grzegorz został pierwszym katolikosem – głową Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
Dzisiaj kompleks Chor Wirap tworzy wspomniana kaplica z czerwonego piaskowca, kilka budynków gospodarczych oraz niewielki kościół zbudowany w XVII w. Całość otoczona jest murem z łamanego kamienia, z czterema basztami w narożnikach. Obszerny parking przed klasztorem wypełnia się podczas weekendów – nowożeńcy przyjeżdżają tu po błogosławieństwo na nową drogę życia.

6 sierpnia, piątek [83 km]

Trasa: klasztor Chorp Wirap – Lusarat (2.4) – Jeghegnawan (7.8) – Noyakert (11.7) – Ararat (15.4) – Surenawan (22.7) – Armasz (27.7) – Jeraschawan (30.7) – Zangakatun (56) – przełęcz Tuch Manuk (59) – Jelpin (~63) – Cziwa (68.5) – Areni (74.8) – zakręt na Norawank (76.5) – obozowisko pod Norawank (83)
asfalt
[różnice wzniesień: ~1000 m w górę do przełęczy, później ~800 m w dół i ~400 m w górę z głównej drogi do Norawank]1,7 km za Areni skręt z głównej drogi w prawo do Norawank, jest drogowskaz, 8 km.Nocleg: GPS N39 40 55.6 E45 13 53.2, w namiotach, przy drodze dojazdowej do klasztoru Norawank, po prawej stronie przy rozwalonej drewnianej chatce

Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Zangakatun („dzwonnica”)

Znajduje się tu dom-muzeum Parujr Sewak, poety ormiańskiego (1924-1971).

Jelpin

Z głównej drogi trzeba odjechać ok. 2 km na lewo. Kaplica Tuch Manuk z XIV w. Za wsią pozostałości średniowiecznego fortu. W okolicy dużo jaskiń, zamieszkiwanych od czasów prehistorycznych.

Cziwa

Wieś po prawej stronie drogi. Kościół z X w., na zachód od wsi cmentarz z wczesnej epoki brązu z rzeźbionymi grobowcami.

Areni

Winiarska wieś w prowincji Wajoc Dor. Można zwiedzać winiarnie „Areni”, a także zaopatrzyć się w wino na bazarze. Produkowane są tu wina wytrawne i półsłodkie. Kościół Matki Bożej z XIV w. otoczony chaczkarami – trzeba skręcić na prawo do wsi, za mostem skręcić w lewo w drogę prowadzącą na wzgórze. Stanowisko archeologiczne epoki brązu.

Norwank

GPS: 39 41.08n x 045 13.97e
Klasztor z XIII w. położony w prowincji Wajoc Dor. Niegdyś siedziba biskupów Sjuniku. Przy wjeździe do wąwozu prowadzącego do obiektu znajduje się grupa niegłębokich jaskiń Karajr Tyrczuneri, a dalej jaskinia Magil o głębokości 1,7km.

7 sierpnia, sobota [73 km]

Trasa: Norawank – skrzyżowanie z główną drogą (6.8) – Arpi (12.2) – Jeghegnadzor (19.6) – Małyszka (26) – Wajk (34) – Sarawan (53) – przełęcz Worotanu (2344 m) z Wrotami Zangezuru (64.4) – jezioro Spandarian (73)
asfalt
[+1517/-872]Nocleg: GPS N39 40 09.9 E45 47 26.2; w namiotach, nad jeziorem po prawej stronie głównej drogiTelefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Arpi

Produkuje się tu wino, odmianę wina Areni, winiarnia „Ginetas”. 7 km stąd jaskinia Morzow.

Jeghenadzor (orm. Եղեգնաձոր – „trzcinowy wąwóz”)

Stolica prowincji Wajoc Dzor („wąwóz niedoli”), ponad 11 tys. mieszkańców. Najstarsza siedziba rodu Orbelianów. Do 1935 roku miasto nazywało się Jeghegik („trzcinka”), przez następne dwa lata Kesziszkent (Kesziszkend, po azersku „księżowska osada”), a potem do 1957 – Mikojan, na cześć radzieckiego polityka Anastasa Mikojana. Słynie z win produkowanych w okolicy, produkcja znanych w czasach ZSRR serów (ale wciąż je można kupić – dobre!) i dywanów w regresie, funkcjonuje szlifiernia diamentów. Kościół z XVII w. Leży nad rzeką Arpa. Można zwiedzić muzea regionalne i uniwersyteckie historyczne, galerię sztuki.
W pobliżu najdłuższa jaskinia Armenii – Adżeri („niedźwiedzi”) 3,3 km – oraz most z XIII w. na skrzyżowaniu dróg M-2 i M-10. W okolicznych skałach petroglify – prastare rysunki.

Małyszka

Słynie z przetwórstwa owoców. Można tu jeszcze zobaczyć budynki mieszkalne o wielkich łukowato zamkniętych oknach, z kolorowymi fasadami z różnobarwnego tofu charakterystyczne dla świeckiej XIX-wiecznej architektury ormiańskiej.

Wajk

Miasteczko z kafejką internetową, bankomatami, zamieszkałe prze 7,7 tys. osób. Wcześniej nosiło nazwę Sojlan, a w latach 1956-94 nazywało się Azizbekow, od nazwiska jednego z 26 komisarzy bakijskich. Nowy kościół w stylu propagowanym przez amerykańskich Ormian.

Wrota Zangezuru (historyczna nazwa Sjuniku)

Kamienna brama na przełęczy Worotan, granica prowincji Wajoc Dzor i Sjunik. Za nimi zmienia się krajobraz, często wieje tu wiatr, bywa chłodniej.

Spandarian

Na cześć ormiańskiego rewolucjonisty Surena Spandariana (1882-1916).

 8 sierpnia, niedziela [~77 km]

Trasa: jezioro Spandarian – Sarnakunk (15) – Spandarian (18.6) – Angeghakot – Szaki (29) – skręt na Zorakare (33.5) – Sisjan (39) – Aghitu (45.5) – Worotnawank (51) – Worotan (53.5) – Szamb – Lycen (63) – Tatew (~77)
asfalt, szuter, gruntowa przez góry, za Lycenem ???
[do Zorakarer +400/-1020; za Sisjanem do Lycenu +640/-540, później ???]Do Sisjanu z głównej drogi zjeżdżamy nie przy pierwszym drogowskazie, tylko dalej, gdzie drogowskaz na Zorac Karer. W Sisjanie szukamy drogowskazu na Aghitu. Później będziemy jechać wąwozem rzeki Worotan. Po przejechaniu wsi Lycen, kierujemy się w lewo, kończy się asfalt, zaczyna droga gruntowa do rezerwatu przyrody. Po prawej miniemy grób żołnierza, po lewej chaczkar.Nocleg: w namiotach, wokół klasztoru, GPS: N39 22 47.2 E46 14 59.9
Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Angeghakot

Wieś z obiektami megalitycznymi, kurhany epoki brązu i żelaza. Trzy średniowieczne kościoły, pozostałości kościoła z wczesnego chrześcijaństwa, ciekawy chaczkar z XVII w. Ok. 1 km od osady czynny kościół ś. Wartana z 1298 r. Legenda mówi, że po bitwie na równinie Awarajru zwycięska ormiańska armia zatrzymała się tu na wypoczynek. Inna legenda głosi, ze pochowano tu przywódcę powstania Wartana Mamikoniana. Co roku okoliczna ludność oddaje mu cześć obchodząc święto Wartawar (ofiarowanie róż, święto Przemienienia Panskiego). W 1699 odbyła się w tej wsi rada melików (ormiańskich książąt), na której podjęto decyzję, by ubiegać się o wsparcie papieża i innych dostojników w wojnie z Persami.

Szaki (orm. Շաքի)

Wieś w prowincji Sjunik, kilka kilometrów od miasta Sisian, w której znajduje się malowniczy wodospad na dopływie rzeki Worotan. Woda używana jest przez elektrownie, dlatego śluza na 18-metrowej skale bywa zamknięta a wodospad jest „wyłączony”.

Zorac Karer

GPS N39 33 10.2 E46 01 45.0
Ormiańskie Stonehenge, Karahuń (śpiewające kamienie), megalityczne struktury z 2 tysiąclecia p.n.e., największe w Armenii. Starożytne obserwatorium astronomiczne.

Sisjan (orm. Շաքի)

Miasto według danych szacunkowych na rok 2008 liczy 16 823 mieszkańców. Ośrodek przemysłowy. Kafejka internetowa przy rynku, banki, bankomaty. Kościół Sisawan z VII w. GPS: N39 31 47.4 E46 01 12.0, muzeum kamienia, muzeum historyczne.

Aghitu

GPS N39 31 00.2 E46 04 54.9
Dawniej Aghudi. Przed wsią po lewej stronie pozostałości dużego cmentarza muzułmańskiego. Po prawej stronie drogi we wsi unikatowy pomnik grobowy z VI-VII w. Składa się z trzech kondygnacji. Baza ze sklepionymi arkadami służyła jako miejsce obrzędów. Wzór konstrukcji jest rzymski, ale wykonanie w stylu ormiańskim. Nie wiadomo, dla kogo powstał ten pomnik. Obok pozostałości kościoła.
Na południe od wsi ruiny zamku oraz pole grobowe z epoki brązu.

Worotnawank

GPS: N39 29 44 E46 07 16.2
Zniszczony przez trzęsienie ziemi, obecnie restaurowany klasztor na urwistym brzegu rzeki Worotan. Kompleks z IX-X w. składa się z trzech kościołów, resztek bramy wjazdowej, cmentarza, w przybudówce można zobaczyć głęboki otwór (służył do przechowywania żywności). Resztki polichromii na ścianach głównego kościoła.

Worotan

We wsi znajdują się chaczkary z IX-XIV w., kamienny most z XIX w. (GPS N39 29 03.3 E46 08 21.3). Za mostem w lewo pozostałości średniowiecznego zamku Worotnaberd.

Szamb

Nad jeziorem Szamb, gorące źródła (GPS N39 29 10.0 E46 08 23.0), polecane przez miejscowych piękne miejsce do odpoczynku – Margeritka.

Lycen

Kościół i kapica z XIV w. Nazwa wsi pochodzi podobno od epizodu z walk z Mongołami. Mieszkaniec wsi namówił innych do zrzucania skał na najeźdźców. „Lycnel” znaczy zwalać, zasypywać.

Tatew (Տաթեվ)

GPS: N39 22 47.2 E46 14 59.9
Pięknie położony, monumentalny obronny klasztor z IX w., założony na miejscu wcześniejszego, zamieszkałego przez pustelników w IV w. Siedziba biskupa. Ważny ośrodek nauki i  kultury, w tutejszej Akademii powstawały wspaniałe manuskrypty. Najważniejszy kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła był zbudowany w latach 895-906. Znajduje się tu m.in. słynna tańcząca kolumna, symbol Armenii – Gawazan, także kościół św. Grzegorza. Znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

 9 sierpnia, poniedziałek [60 km]

Trasa: Tatew – rozwidlenie dróg (10.4) – Tandzatap – Aghwani (13.6) – Tandzawer (16) – Werin Chotanan (26.5) – droga do Szyrwenanc (31) – Noraszenik (33.2) – Atchanan – Sjunik (43.5) – Kapan (47) – Czakaten (57) – przydrożna restauracja (59)

szuter, asfalt zaczyna się przed Sjunikiem
[+ 1455 / – 1930 ]
Obok klasztoru drogą H-45 ok. 60 km do skrzyżowania z trasą M-2 w okolicy osady Sjunik skręcamy na prawo do Kapanu. Mijamy po lewej lotnisko, przed mostem kolejowym skręcamy w lewo w górę na drogę H-47.

Nocleg: w namiotach, po prawej stronie drogi, naprzeciwko restauracji

Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Tandzatap

Klasztor z XI-XIII w.

Aghwani

Groby z epoki żelaza, kościół z XVII w.

Tandzawer

Kościół z XVII w., zrujnowany fort średniowieczny, groby z epoki brązu.

Szyrwenanc

Kościół z X-XI w.

Kapan (arm. Կապան)

Stolica prowincji Sjunik. Według danych szacunkowych na rok 2007 liczy 32 201 mieszkańców. Powstało w XIX w. z połączenia kilku wiosek jako ośrodek przemysłowy, związany z wydobyciem miedzi i molibdenu. Wydobyciem trudnili się tu także Francuzi, po upadku ZSRR kopalnie podupadły, dziś odradzają się dzięki inwestycjom Szwajcarów.

Czakaten

Wieś z kościołem z X w., kaplicą oraz mostem z XVI-XVII w.

10 sierpnia, wtorek [84 km]

Trasa: restauracja za Czakaten– Szikahogh (10.4) – Syraszen (14.6) – zjazd do to Nerkin Hand (18.8) – Caw (22.7) – przełęcz ~2160 m (41.2) – skrzyżowanie z drogą H-48 (67) – Meghri (80.5) – hotel „Mila” (84)

Będziemy jechać nową asfaltową droga H-47 przez rezerwat Szikahogh, długi czas wzdłuż granicy z Azerbejdżanem, potem Iranem.
[+2248 /-2527];

Nocleg: za Meghri, hotel „Mila”

Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Rezerwat Szikahogh („rdzawa ziemia”)

Rezerwat o powierzchni 100 tys. ha., rozciągający się między rzekami Caw i Shikahogh i górą Sziszkeret (2735 m). W lasach żyją tu niedźwiedzie, węże, dziki, jelenie, wilki, kuny, jeżozwierze, rysie, lamparty, kozice, muflony, w rzekach są kraby. Znajduje się tu unikalna aleja drzew surmia (katalpa), resztki lasów dębowych i grabowych. Rozmaitość mikroklimatów jest wynikiem kombinacji grzbietów i łańcuchów górskich wokół rezerwatu. Występują tu 1074 gatunki roślin, niektóre są reliktami z epoki dinozaurów. To rezerwat ginących gatunków.
Droga, którą będziemy jechać powstała w 2005-2006 roku, jej budowa wzbudziła wiele protestów ekologów.

Szikahogh

Wieś, w której są kościoły z XVII-XVIII w., grobowce z epoki żelaza.

Syraszen

Wieś z oddalonym o 2 km na południowy wschód platanowym zagajnikiem w dolinie rzeki Caw, nieopodal wzgórza Nerkin Hand (jest drogowskaz z głównej drogi). Zasadzono go w czasach pogańskich, kiedy platan uważano za drzewo święte i wróżono z szumu liści. Od 1958 r. Objęty jest ochroną.

Caw

Miejscowość wypoczynkowa, serce rezerwatu, malowniczo położona w wąwozie rzeki Caw. Przed nią mijamy kanion Mytnadzor („ciemny kanion”), rozsławiony prozą Aksela Bakunca. We wsi kościół, średniowieczna twierdza.

 11 sierpnia, środa

Rest day

Nocleg: za Meghri, hotel „Mila”

Telefony: +374 94473 834 (Sigitas)

Meghri (orm. meghr – miód)

Strategiczne miasto przy granicy z Iranem, w kanionie rzeki Meghri, na wysokości 2 000 m, klimat suchy subtropikalny. Żyje dzięki rolnictwu (figi, granaty, jabłka, gruszki, brzoskwinie) i handlowi z Iranem. Ponad 5 ty. mieszkańców. Od tysiącleci wydobywano tu miedź, wciąż działają kopalnie tego kruszcu i miedzi. Nad miastem góruje twierdza z XI w., przebudowana w XVIII w (jedyna w Armenii zbudowana z myślą o broni palnej). W centrum kościół z XV w., przebudowany w XVII w., w południow-zachodniej części monastyr św. Jana z XVII w., za rzeką kościół św. Sergiusza z XVII z podwójnym rzędem kolumn i odrestaurowanymi freskami. Dobrze zachowane kamienne domy z XVIII i XIX w.

 12 sierpnia, czwartek [~80 km]

Trasa: Meghri – Agarak – granica AM/IR na moście przez rzekę Araks (12.6) – Siyah Rud (35) – Ahmad Abad (51.4) – Marazad (58.5) – Dżolfa (80)
asfalt
[w dół ~ 300 m do granicy, wzdłuż doliny rzeki Aras]
Nocleg:
Telefony:

Agarak

Stacjonują tu wojska ormiańskie i rosyjskie by strzec granicy z Iranem. Całodobowe przejście graniczne. Po ormiańskiej stronie można wymienić pieniądze w banku, są budki z jedzeniem. Za rzeką widać już minarety Nour Duzu (Noordoz, Noghdoz, Norduz) i mieszkańców wioski. Lepiej nie robić zdjęć.

Araks (Arpa, pers. ارس, orm. Արաքս, tur. Araz)

Rzeka w Turcji, Armenii, Iranie i Azerbejdżanie (Zakaukazie), w środkowym biegu wyznacza granicę, płynie malowniczym kanionem. Długość – 1072 km, powierzchnia zlewni – 102 tys. km². Źródła w Turcji na Wyżynie Armeńskiej. Uchodzi do Kury jako prawobrzeżny dopływ. Od powodzi 1897 ma także ujście na terenie Azerbejdżanu do Morza Kaspijskiego (skanalizowane od 1909). Wykorzystywana do nawadniania. W pobliżu miasta Nachiczewan znajduje się zespół hydrotechniczny. Nad Araksem leżało niegdyś miasto Artaszat, stolica starożytnej Armenii (od II w. p.n.e. do 1. poł. V w. n.e.), znaczący ośrodek rzemiosła i kultury hellenistycznej. Legenda głosi, że w dolinie Araksu znajdował się ogród Edenu, to biblijna rzeka Gichon.
Nazwa prehistorycznej kultury kuro-arakskiej wzięła się od Araksu i Kury. Według wierzeń ormiańskich nazwa rzeki pochodzi od Arasta – wnuka legendarnego patriarchy Haika.