Odcinek Toruń – Olsztyn

20 czerwca (sobota)

Toruń – Piwnice – (zamek Bierzgłowski) – Wybcz – Nawra – Trzebicz – Watorowo – Kałdus – Chełmno – wał przeciwpowodziowy – Grudziądz Rządz – panorama zza Wisły – starówka Góra Zamkowa – Twierdza – nocleg Lisie Kąty (na północ od miasta)
lub: Chełmno – Klamry – Sztynwag – Mniszek – nocleg w Rudniku

Piwnice koło Torunia
Obserwatorium astronomiczne w Piwnicach koło Torunia, stanowiące część Centrum Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, jest jednym z najlepszych tego typu obiektów w Polsce. Jego chlubą jest największy w kraju i jeden z największych w Europie radioteleskop o średnicy 32 metrów, wyposażony w nowoczesne oprzyrządowanie zbudowane na UMK. Instrument ten prowadzi badania w ramach światowej sieci obserwatoriów uczestniczących w syntezie globalnego radioteleskopu – VLBI i pozwala na badania m.in. takich obiektów jak masery, pulsary i kwazary. Obok dużego radioteleskopu znajduje się też mniejszy – 15-metrowy używany często do ćwiczeń dla studentów. Obserwatorium posiada także inne, profesjonalne teleskopy, w tym największy w Polsce teleskop optyczny TCS.
Całe obserwatorium tworzy piękny, cichy park, w którym wśród zieleni można spacerować od jednego teleskopu do drugiego. Pracownicy chętnie oprowadzają gości po wszystkich atrakcjach i opowiadają (czasem bardzo obrazowo) o pracy współczesnych astronomów [chęć zwiedzania należy wcześniej uzgodnić].

Bierzgłowo
Jedna z najstarszych obronnych budowli krzyżackich – gotycki zamek, wzniesiony w latach 1270-1305 w miejscu wcześniejszego grodu zniszczonego przez Litwinów w 1263 roku. Początkowo siedziba komtura; wielokrotnie niszczony i odbudowywany; w latach 1475-1840 własność rady miejskiej Torunia, odbudowywany w stylu neogotyckim w roku 1860, na początku XX wieku i w okresie międzywojennym.
Zamek Bierzgłowski – główna wieża oraz brama zamku.

Wybcz
Zespół dworsko–parkowy (dwór murowany wzniesiony pomiędzy latami 1854-1861 oraz park dworski o powierzchni 4.5 ha z drugiej połowy XIX wieku, powstały na zrębach wcześniejszego założenia ogrodowego z pierwszej połowy XVIII wieku o układzie krajobrazowym); mleczarnia z 1898 roku, rozbudowana w 1942 roku; szkoła (obecnie Dom Nauczyciela ) z około 1858 roku; dwa murowane czworaki z przełomu wieków XIX/XX; sześć stanowisk archeologicznych nie eksponowanych w terenie.

Nawra
Zespół pałacowo-parkowy: klasycystyczny pałac zbudowany w latach 1798-1805, otoczony parkiem krajobrazowym. Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej, prawdopodobnie z XIV wieku.

Trzebcz Szlachecki
Gotycki kościół z kamienia z XIV wieku. W parku dwór neoklasycystyczny z II połowy XIX wieku.

Kałdus, Góra Św. Wawrzyńca
Odkryto tu wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, który może być uznany za jeden z najważniejszych ośrodków administracyjno-gospodarczych Polski czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W czasie badań archeologicznych odsłonięto pozostałości wczesnoromańskiej bazyliki z pierwszej potowy XI wieku – najwcześniejszej, rozpoznanej jak do tej pory świątyni chrześcijańskiej z rejonu Pomorza i Mazowsza; dwie unikatowe w skali środkowoeuropejskiej komory grobowe, kryjące pochówki Normanów z okresu wikińskiego (przełom X i XI wieku) z bogatym wyposażeniem, ozdobami, naczyniami, nożami z żelaza oraz mieszek ze srebrnymi monetami.
Góra Św. Wawrzyńca – rezerwat przyrody (roślinność stepowa) i grodzisko wczesnośredniowieczne ze śladami osadnictwa z VIII wieku (dawna lokalizacja Chełmna). Zespół osadniczy można uznać za jeden z bardziej interesujących kompleksów stanowisk archeologicznych w Polsce.

Chełmno
Zachowane niemal w pełnym obwodzie mury miejskie – długości 2270 metrów, ich przebieg uwarunkowany został obrysem platformy, na której położone zostało miasto. Ceglane mury obronne wzniesiono od połowy XIII wieku do połowy XIV wieku w miejscu pierwotnych umocnień drewniano-ziemnych. W murach znajdowało się 25 lub 27 baszt, z których 17 zachowało się w pełni, 6 we fragmentach. U wylotu głównych ulic miasta znajdowało się 7 bram. Od strony wschodniej, gdzie występuje teren nizinny zabezpieczone zostały fosą. Główny wjazd do miasta od strony północno-wschodniej prowadził przez Bramę Grudziądzką i w jej przedłużeniu ulicą Grudziądzką, zaś od południa znajdowała się Brama Tkacka (zwana też Sukienniczą) zamykająca ulicę Tkacką (ul. 22 stycznia).
Gotycko-renesansowy ratusz – jeden z najpiękniejszych obiektów sztuki renesansowej w Polsce. Stanowił główny obiekt średniowiecznego rynku. Został wzniesiony w latach 1567-1572. Ratusz jest wolno stojącym budynkiem, usytuowanym nieco na południowy-zachód od środka rynku.
Na niewielkim obszarze powstały trzy duże świątynie: kościół parafialny (fara) wraz z kaplicą św. Marcina; kościoły klasztorów żebraczych – franciszkanów i dominikanów. Do zakonu cysterek należał kościoły św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (teren dzisiejszego zespołu klasztornego ss. Miłosierdzia). Mniejszą budowlą jest kościół św. Ducha, przylegające zabudowania pełniły funkcję szpitala (dziś powiedzielibyśmy przytułku dla bezdomnych). Bogaty wystrój wnętrz zachował się jedynie w kościele farnym oraz przyklasztornym, wnętrza pozostałych są skromniejsze. Na terenie chełmińskiej starówki jest neoromański kościół garnizonowy. (http://www.chelmno.pl/ – miasto zakochanych – relikwie św. Walentego)
Wariant A – widoki z wału na Wisłę i jej przeciwległy brzeg, czyli na Grudziądz od południowej strony.
Wariant B – Gogolin, widok na dolinę Wisły z punktu we wsi.

Grudziądz
Miasto na ziemi chełmińskiej, która wchodziła do Mazowsza od czasów tworzenia pierwszego państwa polskiego przez Mieszka I. Sąsiedztwo Prusów skutkowało powtarzającymi się walkami zbrojnymi, a także najazdami Litwinów. Miały też miejsce sporadyczne napady innych ludów. Pierwsza parafia w Grudziądzu zaistniała zapewne przed rokiem 1065.
Do końca XIII wieku Krzyżacy ukończyli budowę obronnego zamku na południowej części Kępy Fortecznej, zwanej Górą Zamkową. 18 czerwca 1291 roku został wystawiony w Lipienku przez mistrza krajowego Zakonu Meinharda z Kwerfurtu (Querfurtu) akt lokacyjny, regulujący prawnie jego granice i nadający mu prawo chełmińskie.
W latach 1286-1300 został wybudowany kościół farny św. Mikołaja w stylu gotyckim – jedyna parafia w średniowiecznym Grudziądzu.
Miasto rozwijało się dynamicznie. Wzniesiono słynne spichrze nad Wisłą, ratusz, domy mieszczańskie. Miasto otoczono podwójnym murem z pięcioma bramami. Zakon prowadził intensywną akcję osadniczą. Wzrastający ucisk fiskalny doprowadził do ostrego kryzysu ekonomicznego, a także do powstania opozycji grupującej miejscowe rycerstwo, mieszczaństwo i duchowieństwo. W czasie zjazdu w Kwidzynie w 1440 roku powstał Związek Pruski, który stanowił reprezentację stanów państwa krzyżackiego. W zjeździe uczestniczyli także reprezentanci Grudziądza. Coraz ostrzejsze konflikty z władzami Zakonu sprawiły, że 4 lutego 1454 roku Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu. Po czterech dniach oddziały związkowców zajęły po krótkim oblężeniu zamek grudziądzki. Związek Pruski, szukając wsparcia, poddał dotychczasowe Prusy Krzyżackie królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Spowodowało to wybuch wojny trzynastoletniej. Toczyła się ona ze zmiennym szczęściem, ale Grudziądz przez cały jej okres pozostał w rękach polskich.
Złoty wiek miasta został zahamowany w wyniku wojen polsko-szwedzkich. W 1628 roku hetman Stanisław Koniecpolski powstrzymał wojska szwedzkie na linii Osy, rozejm z 1629 roku przyniósł miastu okres względnego spokoju. W 1655 wojna wybuchła na nowo i wojska szwedzkie zajęły Grudziądz dzięki pomocy protestanckich mieszkańców miasta. Miasto zostało ufortyfikowane i pełniło ważną rolę szwedzkiej bazy zaopatrzeniowej. W 1659 wojska polskie pod wodzą hetmana Jerzego Lubomirskiego zdobyły miasto, powodując zniszczenia. W 1703 roku w czasie Wielkiej Wojny Północnej Szwedzi zajęli miasto po raz kolejny, nakładając wysoką kontrybucję. Kolejne niepokoje wojenne w połowie XVIII wieku (okupacja rosyjska 1758-1764) i zarazy spowodowały dalszy upadek ekonomiczny miasta. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbiory Polski Grudziądz przeszedł pod długie panowanie pruskie, trwające aż do 1920 roku. 6 czerwca 1776 roku rozpoczęto budowę potężnej twierdzy położonej na północ od miasta. Cytadela została poddana sprawdzianowi w 1807 roku, kiedy została oblężona przez Wielką Armię (atakowały głównie wojska hesko-polskie). W drugiej połowie XIX wieku Grudziądz stał się jednym z ważniejszych ośrodków w Prusach Zachodnich. Na mocy traktatu wersalskiego został przyznany Polsce.
3 września 1939 roku zajęty został przez Niemców. Po 6-tygodniowym oblężeniu i krwawych walkach, po sforsowani Wisły od zachodu 6 marca 1945 roku zdobyty przez Armię Czerwoną. W 70% został zniszczony podczas walk.
Zabytki: starówka ze średniowiecznym układem miasta, twierdza, zespół spichrzów.

21 czerwca (niedziela)

Lisie Kąty – Mokre – Zakrzewo – Wielki Wełcz – Okrągła Łąka – Sadlinki – Kwidzyn – Korzeniewo (prom przez Wisłę) Opalenie – Tymawa – Gniew (prom przez Wisłę) Janowo – Ryjewo – Sztum – Malbork

Mokre
Krzyżacy ufundowali w niej kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Po zniszczeniach dokonanych w 1628 roku przez Szwedów został odbudowany w latach 1641-1650. Od pierwszej połowy XVIII wieku jest sanktuarium maryjnym. Świątynia stoi przy bocznej drodze na Wielki Wełcz. Gotycka, masywna, o salowym wnętrzu, wyróżnia się oryginalną ścianą wschodnią o wpół schodkowym, wpół trójkątnym przebudowanym szczycie i niską wieżą u fasady. Ścianę wschodnią przesłania ołtarz główny z około 1641 roku, w którym umieszczono barokowy obraz Koronacji Najświętszej Marii Panny, czczony jako cudowny wizerunek Matki Bożej Mokrzańskiej. Bogato zdobioną ambonę ufundowali w 1650 roku mieszkańcy Zakurzewa. XVIII-wieczny ołtarz boczny ma pochodzić z kościoła jezuitów w Grudziądzu. Organy firmy Wilhelm Sauer z Frankfurtu nad Odrą z 1884 roku. Po drodze do wsi pomnik pomordowanych przez Niemców mieszkańców okolicy.

Zakurzewo
Ujście rzeki Osy (długość około100 km) do Wisły. Niegdyś Osa była rzeką graniczną pomiędzy Ziemią Chełmińską (tym samym w uproszczeniu Polską) a Prusami.

Wielki Wełcz
Gotycki kościół z XV wieku.

Kwidzyn
Zamek kapituły pomezańskiej wzorowany na zamkach krzyżackich. Prawie kwadratowy, czteroskrzydłowy z krużgankowym dziedzińcem wewnętrznym. Naroża są akcentowane kwadratowymi wieżami, z wyjątkiem naroża południowo-wschodniego, gdzie stoi wysoka główna wieża, będąca jednocześnie dzwonnicą katedry. Do elewacji zachodniej dostawione jest największe na terenie państwa krzyżackiego gdanisko, połączone z zamkiem gankiem wspartym na 5 wysokich arkadach. Zamek zaczęto budować około roku 1322, ukończono w drugiej połowie XIV wieku. Skrzydła południowe i zachodnie zostały rozebrane w końcu XVIII wieku, od tego czasu wnętrza kilkakrotnie przebudowywano na potrzeby urzędów, a w latach 1855-1875 budowlę poddano rekonstrukcji. Obecnie mieści się tutaj muzeum.
W 1285 roku do rangi katedry został podniesiony pierwszy kościół parafialny w Kwidzynie. Obecny kościół św. Jana Ewangelisty był budowany od około 1325 roku jako katedra diecezji pomezańskiej i miejski kościół farny. Budowę ukończono w II połowie XIV wieku. Katedra od początku stanowiła jeden kompleks budynków w połączeniu z warownym zamkiem kapituły pomezańskiej. Kościół jest budowlą gotycką, ceglaną, orientowaną. Prezbiterium i nawa główna kryte są sklepieniem gwiaździstym z żebrem przewodnim, nawy boczne sklepieniem trójdzielnym. Zachodnia elewacja świątyni łączyła się bezpośrednio z zamkiem kapitulnym. Od strony południowo-zachodniej wzmocniła ją wysoka wieża, pełniąca nie tylko rolę dzwonnicy, ale też funkcje obserwacyjno-obronne jako główna wieża zamkowa (część górna pochodzi z końca XV wieku). Długość budowli wynosi 86 m, szerokość 25 m, wysokość nawy głównej 21 m, naw bocznych 14,5 m. Dzwonnica ma 59 m wysokości. Na południowej elewacji kościoła zachował się z tego okresu obraz mozaikowy, datowany na 1380 rok. Ostatnio odkryto groby trzech wielkich mistrzów krzyżackich.

Korzeniewo – Opalenie
Przeprawa promem przez Wisłę, przed wojną posterunki graniczne i celne pomiędzy Polską a Niemcami (Prusami). W Opaleniu zachował się pomnik wystawiony za zasługi w uregulowaniu Wisły.

Gniew
Zamek to najpotężniejsza twierdza Zakonu Krzyżackiego na lewym brzegu Wisły. Zbudowana na przełomie XIII i XIV wieku była domem komturów krzyżackich, a w czasach polskich siedzibą starostów. W wieku XIX wielokrotnie przebudowywany (spichlerz, więzienie), spłonął w wielkim pożarze w 1921 roku. Odbudowywany sukcesywnie od 1992 roku.
Średniowieczna zabudowa miasteczka z urokliwym rynkiem i kamienicami.
Prom przez Wisłę.

Sztum
Częściowo zachowany gotycki zamek krzyżacki, zbudowany po 1331 roku, przebudowany w 1414 roku, z ruinami ośmiobocznej wieży w narożu północno-wschodnim. W historii był letnią rezydencją Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. Należy do Stowarzyszenia Gmin „Polskie Zamki Gotyckie”. Na terenie zamku odbywają się turnieje oraz pokazy walk rycerskich. Dziedziniec zamkowy to również miejsce plenerów malarskich.

Malbork
Gotycki zamek wzniesiony przez Krzyżaków w latach 1274-1457 jest jedną z największych twierdz średniowiecznej Europy i przykładem architektury obronnej. W latach 1309-1457 był siedzibą mistrzów Zakonu Krzyżackiego i stolicą Państwa Krzyżackiego. W latach 1457-1772 z tego miejsca panowali wojewodowie malborscy. W 1961 roku utworzono Muzeum Zamkowe, w 1997 roku zamek został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Malbork – Klecie – Krzyżanowi – Żuławka Sztumska – Jasna – Bągort – Święty Gaj – Kwietniewo – Rychliki (Śliwice – pochylnia Kąty) – Buczynie – Drulity – Marzewo – Sambród – Chojnik – Morąg

Krzyżanowo
Gotycki kościół w dawnym centrum wsi pochodzący z XIV wieku. Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe, ale zachowało się również duże gotyckie malowidło ścienne ze sceną ukrzyżowania z XIV wieku.

Sambród
Wieś wzmiankowana w 1250 roku jako osada pruska. Kościół barokowy. Dach z drewnianą wieżyczka, na której zatknięta jest chorągiewka z herbem Dohnów i datą 1740. Ołtarz zestawiony z fragmentów renesansowych ołtarzy, pochodzących z kościoła w Tylży. Obok barokowa oficyna pałacowa z XVIII wieku.

Morąg
Około 1280 roku, po zdobyciu Pogezanii, Krzyżacy rozpoczęli budowę drewnianej strażnicy nad osuszonym później jeziorem Morąskim. Zamek wzniesiono prawdopodobnie na miejscu dawnej pruskiej osady Morina. Stał się siedziba krzyżackich urzędników – wójtów. Obok powstała osada, która w 1327 roku otrzymała prawa miejskie. Miasto ulokowano w dogodnych warunkach terenowych, ułatwiających obronę. Od strony południowej dostępu broniło jezioro Morąskie (obecnie Rozlewisko Morąskie), od zachodu – strumień Młyński, od strony północnej znajdował się staw Młyński, ze strony wschodniej wykopano dwa rowy wypełnione wodą. Na przełomie XIV i XV wieku miasto otoczono murami. Zbudowano je na planie czworokąta. Od szczytu południowo-wschodniego stanął kościół parafialny pod wezwaniem św. Piotra i Pawła wraz z okazała wieżą. Budowę zakończono w 1331 oku. Na środku rynku zbudowano ratusz (gotycki, najprawdopodobniej już z XV wieku). W murach znalazły się trzy bramy: ostródzka (wschodnia), pasłęcka (zachodnia).
W latach 1758-1762 Morąg był okupowany przez wojska rosyjskie.
W 1807 roku miasto zajęły wojska Napoleona, stacjonował tu marszałek Bernadotte, późniejszy król Szwecji i Norwegii Jan Karol XIV. Prawdopodobnie przebywał tu również generał Jan Henryk Dąbrowski. Wojska napoleońskie ponownie przeszły przez miasto w roku 1812. Wtedy też doszło do zatargu mieszczan z żołnierzami armii francuskiej (napoleoński marszałek pisemnie domagał się ukarania winnych mieszczan, grożąc zniszczeniem miasta). W Morągu urodził się, mieszkał i tworzył Johann Herder, wybitny pisarz i filozof niemiecki. Jest tu jego muzeum. Tu pracował ks. Wawrzyniec Rast. Bywał tu również Józef Ignacy Kraszewski (polski pisarz, autor np. Starej Baśni, który w Morągu umieścił akcję wielu swoich książek historycznych). Zmarły tu inny pisarz Zbigniew Nienacki również nawiązywał w swoich powieściach do miasta, w morąskim Ratuszu rozgrywa się ważny wątek Pan Samochodzika i Niewidzialnych.

23 czerwca (wtorek)

Morąg – Zawroty – Ruś – Tarda – Miłomłyn (Karnity) – Liwa – Boguszewo – Samborowo – Wirwajdy – Nastki – Smykowo – Wysoka Wieś (Dylewska Góra) – Klonowo – Marwałd – Frygnowo – Grunwald
lub wariant B: Morąg – Zawroty – Ruś – Wałdowo – Ostróda – Brzydowo – Rudno – Pietrzwałd (Dylewska Góra) – Marwałd – Frygnowo – Grunwald

Nocleg: Art-Tourist, Grunwald 3/2, stara szkoła, znak charakterystyczny duży krzyż.

Miłomłyn
Miejscowość powstała na przełomie XIII i XIV wieku, najpierw jako strażnica krzyżacka, która w 1335 roku uzyskało prawa miejskie, utracone w 1945 roku i ponownie uzyskane w 1998 roku. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1414 roku i w trakcie wojny trzynastoletniej miasto na krótko przechodziło w ręce polskie. W latach 1567-1587 rezydowali na zamku ostatni ewangeliccy biskupi pomezańscy. W wieku XVII Miłomłyn zniszczyli Szwedzi, a w roku 1807 i 1813 – kolejne przemarsze wojsk francuskich, pruskich i rosyjskich. W latach 1818–1945 należał do wschodniopruskiego powiatu ostródzkiego. Do rozwoju miejscowości w XIX wieku przyczyniła się budowa Kanału Elbląskiego oraz doprowadzenie kolei (trasa Ostróda – Elbląg) w roku 1893. Linia kolejowa została rozebrana w 1945 roku. Druga linia kolejowa łączyła Ostródę i Morąg (1903). W tym czasie Miłomłyn stał się węzłem dróg wodnych i kolejowych oraz ośrodkiem handlu drewnem.
Zabytki:

• neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja wzniesiony w latach 1898-1901. Ołtarz główny barokowy, z rzeźbami Ostatnia Wieczerza, Zmartwychwstanie, Złożenie do Grobu. Ambona z roku 1715. Przy kościele dzwonnica z XIV wieku, pozostałość po poprzednim, gotyckim kościele (rozebrany w połowie XIX wieku);
• kaplica ewangelicka (przy ul. Twardej) z XIX wieku;
• neogotycka kaplica cmentarna z początku XX wieku;
• domy z XVIII i XIX wieku – zabudowa małomiasteczkowa (ulice: Kościelna, Rynkowa, Twarda);
• dawny folwark „Przejazd”, dwór z XIX wieku (przy śluzie Miłomłyn),
• pozostałości murów miejskich z XVI wieku.

Karnity
Zespół pałacowo-parkowy z neogotyckim pałacem, wzniesionym w 1856 roku, w miejscu spalonego podczas wojen polsko-szwedzkich dworu. Rozległy park krajobrazowy rozciąga się od jeziora Karnickiego w kierunku wschodnim. Pałac usytuowany w pobliżu jeziora. Na północ od pałacu znajdują się zabudowania związane z jego obsługą: domy mieszkalne dla służby, stajnie, wozownia i ujeżdżalnia. Zabudowania gospodarcze na potrzeby majątku ziemskiego położone są dalej na wschód od parku. Na północ znajduje się ciekawostka – Kanał Iławski wykopany w usypanej grobli na jeziorze Karnickim, aby pokonać dwumetrową różnicę poziomu wody między nim a jeziorem. Pod kanałem łączącym Jeziorak z Elblągiem i Ostródą są potężne rury do wyrównania poziomu jeziora Karnickiego po obu stronach grobli. Jest to doskonale zachowany zabytek budownictwa hydrotechnicznego.

Samborowo
Na zachód od przejazdu kolejowego ciekawa fortyfikacja mająca na celu obronę mostu kolejowego nad rzeką Drwęca. Zbudowane około 1900 roku dwie dwukondygnacyjne wieże (mg-turm) dla 2 plutonów piechoty, każda uzbrojona w 3 ckm i 5,3-cm armatę szybkostrzelną w wieżyczce Grusona na stropie. Wieże połączone są poterną. Wieże istnieją, ale niszczone są przez zbieraczy złomu. Wieżyczki Grusona „zabezpieczone” przez znanego zbieracza militariów, na ich miejscu betonowe atrapy.

Wysoka Wieś
Dylewska Góra najwyższe wzniesienie Wzgórz Dylewskich i jednocześnie całej północno-wschodniej Polski (Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie).

Marwałd
Wieś istniała w 1466 roku. Kościół z XV wieku, po zniszczeniu przez Tatarów w 1657 roku, odbudowany w stylu barokowym. Rozbudowany w 1876 roku. W latach 1764-1800 pastorem był ojciec K.C. Mrongowiusza.

Grunwald (lit. Žalgiris, niem. Grünfelde)
Wieś wymieniana w dokumentach na początku XIV wieku. Około kilometra na południowy-wschód, drogą w kierunku Łodwigowa, na wzniesieniu znajdował się obóz krzyżacki (Bitwa pod Grunwaldem). W odległości 2 km na południowy-wschód, pomiędzy Stębarkiem, Łodwigowem i Ulnowem, leży historyczne pole bitwy, w której połączone wojska polsko-litewsko-ruskie (około 29 000 zbrojnych) pod dowództwem Władysława Jagiełły odniosły zwycięstwo 15 lipca 1410 roku nad wojskami krzyżackimi, dowodzonymi przez Ulricha von Jungingena (około 21 000 zbrojnych). Bitwa pod Grunwaldem była jedną z największych bitew średniowiecza i zapoczątkowała zmierzch potęgi Zakonu. W 550 rocznicę bitwy odsłonięto Pomnik Zwycięstwa Grunwaldzkiego, składający się z trzech części: granitowego obelisku, jedenastu 30-metrowych masztów symbolizujących sztandary polskich i litewsko-ruskich chorągwi, amfiteatru z pomieszczeniami muzealnymi Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, salą kinową i mapą plastyczną z kolorowych kamieni, pokazującą ustawienie wojsk przed bitwą. Na polu bitwy znajdują się również: ruiny kaplicy pobitewnej, Kopiec Jagiełły, pozostałości krakowskiego pomnika grunwaldzkiego, zburzonego przez hitlerowców w 1939 roku.

Wariant B: Morąg – Zawroty – Ruś – Wałdowo – Ostróda – Brzydowo – Rudno – Pietrzwałd (Dylewska Góra) – Marwałd – Frygnowo – Grunwald

Ostróda
Miasto powstała w XIII wieku. Warto obejrzeć gotycki układ urbanistyczny (obecnie przebudowany plac 1000-lecia), fragment gotyckich murów obronnych z XV wieku przy obecnym kościele św. Dominika Savio. Kościół gotycki św. Dominika Savio z XIV wieku, odbudowany po zniszczeniach wojennych, znajduje się przy ul. Św. Dominika Savio. Zamek pokrzyżacki (ul. Mickiewicza 22) z XIV wieku był siedzibą komturstwa krzyżackiego), w stylu gotyckim, kilkakrotnie przebudowywany.

Pietrzwałd
Drewniany kościół barokowy o konstrukcji zrębowej z XVI wieku, ołtarz z początku XVIII wieku, strop pokryty polichromią, dwa dzwony z XVII i XVIII wieku.

24 czerwca (środa)

Grunwald – Stębark – Mielno – Lichtajny – Olsztynek – Olsztyn

Nocleg: Schronisko Młodzieżowe, ul. Kosciuszki 72/74, tel. (89) 5276650.

Stębark
Znany z bitew jakie rozegrały się w jego pobliżu: pod Grunwaldem (15 lipca 1410) i pod Tannenbergiem (26-30 sierpnia 1914 roku, pomiędzy wojskami niemieckimi i rosyjskimi, tak zwana bitwa mazurska, w tutejszej szkole mieściła się kwatera dowódcy generała Paula von Hindenburga i jego sztabu). Wieś wzmiankowana w 1335 roku. Kościół barokowy z końca XVII wieku, przebudowany w wieku XVIII i rozbudowany w 1909 roku. Wieża kościelna jest drewniana, ołtarz barokowy z 1681 roku.

Olsztynek
Pierwsza wzmianka z 1351 roku, prawa miejskie nadane zostały przez wielkiego mistrza Winricha von Kniporde w 1359 roku. Miasto założono na planie zbliżonym do innych miast krzyżackich. Centralnym punktem był obszerny rynek z kościołem i ratuszem, od którego wychodziły dwie, prostopadłe ulice. Miasto było obwiedzione murami miejskimi o długości 245 x 170 m i wysokości około 10 m. Ludność pod koniec średniowiecza liczyła około 450 mieszkańców. W 1410 roku zamek opanowali mieszczanie, którzy uznali władzę króla polskiego, w 1414 roku w czasie wojny głodowej miasto ucierpiało od wojsk polskich. Dopiero w czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1520 roku Olsztynek został zdobyty przez wojska polskie, a hetman wielki koronny Mikołaj Firlej potwierdził przywileje miasta. W 1656 roku miasto splądrowały wojska szwedzkie i tatarskie. W 1740 roku mieszkało tu 728 osób, w 1811 roku – 778. W 1764 urodził się tutaj Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, wybitny filolog i badacz polskości. Olsztynek w 1888 roku otrzymał połączenie kolejowe z Działdowem, a w 1891 roku z Ostródą. Miasto było zniszczone w czasie dwóch wojen światowych. W okresie od października 1939 do 1945 roku, w mieście zlokalizowany był niemiecki obóz jeniecki Stalag IB „Hohenstein”. W latach 1927-1945 w pobliżu znajdował się monument upamiętniający bitwę pod Tannenbergiem (Tannenberg-Denkmal). W roku 1934 spoczęły w nim doczesne szczątki prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga. W 1945 roku Olsztynek został niemal doszczętnie zniszczony przez wojska sowieckie, podobny los spotkał Tannenberg-Denkmal, który został wysadzony przez wojska niemieckie, a po wojnie jego resztki usunięto (na Rynku stoi granitowy lew pochodzący z tego miejsca). W 1945 roku Olsztynek znalazł się w granicach Polski.
Gotycki kościół z XIV wieku, pozostałości murów miejskich z basztami z XV wieku, zamek krzyżacki (1350-1360). Zamek w końcu XVIII wieku popadł w ruinę i został częściowo rozebrany, odbudowano go w latach 1847-1849 w stylu neogotyckim i przekształcono na gimnazjum, którego dyrektorem był m.in. wybitny historyk Max Toeppen, a uczyli się w nim m.in. Herman Pełka i Emil Behring, pierwszy laureat nagrody Nobla w dziedzinie medycyny (1901 – odkrycie działania antytoksyn), którego upamiętnia tablica na dziedzińcu gimnazjum. Godny uwagi jest układ urbanistyczny Starego Miasta, oraz pojedyncze domy z początku XX wieku. Skansen budownictwa ludowego Warmii i Mazur.

Olsztyn
Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z roku 1334. W 1347 roku w miejscu strażnicy drewniano-ziemnej rozpoczęto budowę zamku, którą ukończono w 1353 roku. W późniejszych wiekach zamek był wielokrotnie przebudowywany. W drugiej połowie XIV wieku wzniesiono kościół św. Jakuba Apostoła, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce. Do dnia dzisiejszego przetrwała wytyczona wtedy sieć ulic i część imponujących fortyfikacji, wiele istniejących na Starym Mieście domów wspiera się o średniowieczne fundamenty.
W 1414 roku Olsztyn został zniszczony przez wojska króla Władysława Jagiełły. W 1440 miasto przystąpiło do Związku Pruskiego – konfederacji szlachty i miast pruskich skierowanej przeciw Krzyżakom. W 1454 roku mieszczanie wzięli udział w powstaniu przeciwko zakonowi krzyżackiemu i opanowali zamek, uznając zwierzchnictwo króla polskiego, rok później miasto ponownie zajął zakon krzyżacki. Na mocy traktatu pokojowego zawartego w 1466 roku w Toruniu, Olsztyn wraz z Warmią przeszedł pod zwierzchnictwo Polski. Wojna z zakonem w latach 1519-1521 spustoszyła południową Warmię. Ówczesnym administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. Przygotował skutecznie olsztyński zamek do obrony przed spodziewanym atakiem Krzyżaków (1521). Kopernik podjął wielką akcję zasiedlania rejonu sprowadzając mówiących po polsku osadników z Mazowsza.
Kolejny wiek to rozkwit miasta, korzystnie położonego na ruchliwym szlaku Królewiec–Warszawa. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Rozwój został powstrzymany przez wojny północne w XVII i XVIII wieku, a wielka zaraza lat 1709-1712 niemal wyludniła miasteczko. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w ciągu XVIII wieku zdołał poprawić swe położenie. W okresie rozbiorów Warmię wcielono do Królestwa Prus. Miasto i zamek stały się własnością króla pruskiego. W czasie wojen napoleońskich miasto zostało po raz kolejny obrabowane. 3 lutego 1807 w Olsztynie zatrzymał się cesarz Francuzów – Napoleon Bonaparte.
Po 1818 roku zabudowa miejska opuściła mury Starego Miasta. Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój. W ostatnich latach XIX wieku i na początku XX wzniesiono nowe gmachy publiczne. W 1914 roku miasto zostało na krótko zajęte przez wojska rosyjskie, które wycofały się po klęsce w bitwie pod Tannenbergiem. 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona, po kilku dniach stacjonowania żołnierze podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy.
Obecnie widoczny jest rozwój miasta – rozbudowa dzielnicy mieszkaniowej Jaroty oraz dzielnicy przemysłowej (m.in. rozwój fabryki Michelin). Olsztyn jest jednym z niewielu miast posiadających dodatni współczynnik przyrostu naturalnego jak też dodatnie saldo migracji.
Zabytki:
– Brama Górna w Olsztynie,
– gotycki zamek kapituły warmińskiej z II połowy XIV wieku fragmenty murów miejskich z Bramą Wysoką (Górna Brama) z XIV wieku,
– XIV-wieczna katedra św. Jakuba (bazylika mniejsza),
– Stary Ratusz (wzniesiony w XIV wieku, po pożarze odbudowany w latach 1623-1624),
– neogotycki kościół ewangelicko-augsburski z XIX wieku.